Posle napada na Kraljevinu Jugoslaviju, koji je otpočeo 6. aprila 1941. godine razarajućim vazdušnim napadima na gradove i komunikacije i munjevitim prodorom kopnenih snaga nacističke Njemačke i fašističke Italije iz pravca Mađarske, Bugarske i duž jadranske obale, ratna dejstva su prenesena i na unutrašnjost zemlje. Doduše, mjesta poput Rudog, razarajuća ratna dejstva aprilskog rata nisu ni osjetila, jer je rat završen već 17. aprila 1941. kapitulacijom vojske Kraljevine Jugoslavije. Dan prije, 16. aprila u Rudo je ušla jedna motorizovana jedinica njemačke vojske, koja se nije duže zadržala u mjestu, već je produžila ka Ustibru.

U Rudom će nedugo potom biti uspostavljena vlast Nezavisne države Hrvatske, koja je uz pomoć Njemačke stvorena 10. aprila 1941. Hrvatska država je tada obuhvatala teritoriju banovine Hrvatske (Savska i Primorska banovina), sadašnju teritoriju Bosne i Hercegovine i tzv. teritoriju Sandžaka, odakle se hrvatska vlast veoma brzo i povukla. Period ustaške vlasti u Rudom upamćen je po teroru nad srpskim življem, koje je ne samo pretrpjelo maltretiranja i poniženja, već je odvođeno u logore ili likvidirano na licu mjesta. Vlast Nezavisne države Hrvatske imala je namjeru da 1/3 Srba u Nezavisnoj državi Hrvatskoj likvidira, 1/3 pokatoliči i 1/3 protjera. U slučaju Rudog već na samom početku nestali su bez traga ili su bili likvidirani na licu mjesta: žandarmerijski narednik Aleksić, udavljen i bačen sa sprata stanične zgrade Uvac, šumar, Perko Tomić, solunski dobrovoljac, ugledni domaćin Vasilije Gardović, opštinski referent Vitomir Kiridžić, Jole Anđić, domaćin iz Budimlije, Miloje Janjić, šumar iz Bijelog Brda, sveštenik Soković iz Mokronoga, zemljoradnik Sreto Bekonja iz sela Oskoruše, Vaso Terzić iz Strgača, Zarija Janjić iz Bijelog Brda. Jedan broj uglednih Ruđana bjekstvom prema Užicu i Beogradu ili prema Pljevljima uspio se u ljeto 1941. spasiti sigurne smrti. A desilo se da je 13. juna 1941. pokolj Srba u Rudom, koji je pripreman na imendan poglavnika NDH Ante Pavelića spriječila jedna njemačka jedinica koja je iz Priboja upućena u Rudo da zavede red.

Rudo su 21. septembra 1941. oslobodili srpski ustanici organizovani u vojno-četničke odrede. Domobranska satnija, kapetana Zoreca i nekolicina ustaša, uglavnom lokalnih muslimana napustila je ovo mjesto i lijevom obalom Lima povukla se ka Višegradu. Uspostavljena je komanda mjesta, a Ruđani su organizovani u bataljon, koji je ušao u sastav Višegradskog četničkog odreda i poslat na položaje, prema Višegradu, odakle je stalno prijetila opasnost od upada ustaša. Tom prilikom u mjestu Biljezi, pronađene su dvije pečene glave Srpkinja, koje su ustaše prethodno masakrirale.

Već početkom oktobra 1941. na teritoriji opštine Rudo, radi uspostavljanja „reda i mira“ali prvenstveno zbog kontrole područja raspoređena su dva bataljona italijanske divizije Pusterija, koji su ostala na tom prostoru sve do kraja novembra, kada su povučeni ka Pljevljima. Pljevljima je tada zprijetila opasnost od napada partizanskih jedinica, odnosno odreda koji je krenuo u susret Vrhovnom štabu partizanske vojske i jedinicama koje su se ispred jakih njemačkih snaga krajem novembra i početkom decembra povukle prema Novoj Varoši i potom ka Rudom.

Jedan dio partizanskog odreda „za operacije u Sandžaku“, koji je pretrpio strahovite gubitke prilikom napada na Pljevlja, probio se prema Rudom i 17. decembra 1941. bez borbe ušao u već oslobođeno mjesto u kome se nalazila komora i obezbjeđenje mjesta sastavljeno od nekolicine trećepozivaca, pripadnika Višegradskog četničkog odreda iz sastava ruđanskog bataljona. Pristigli partizani su uspostavili komandu mjesta i obezbjedili dolazak svog Vrhovnog štaba na čelu sa Josipom Brozom Titom, sa kojima je pristigao i dio partizanskih jedinica koje su se povukle iz Srbije. U Rudom je 21. decembra 1941. od pristiglih jedinica iz Crne Gore i Srbije formirana Prva proleterska NOU brigada. Za komandanta brigade postavljen je Koča Popović, koji se tada nije nalazio u Rudom, a za političkog komesara Filip Kljajić – Fića. Posle manjih okršaja u okolini Rudog sa italijanskim snagama partizani su do 26. decembra napustili područje ove opštine i otišli prema Rogatici, gdje su vojnočetnički i partizanski odredi držali pod kontrolom veliku slobodnu teritoriju.

Po odlasku partizana u Rudo su ponovo ušle italijanske snage, koje će se na području opštine zadržati sve do kapitulacije 8. septembra 1943. godine. Za period boravka italijanskog garnizona u Rudom vladalo je uglavnom zatišje, koje je narušavano samo nekoliko puta od kojih pominjemo zločin italijanskih snaga u selu Gornji Ravanci, nad srpskim civilima, koji se desio u proljeća 1942. kada je ubijeno desetak mještana ovog sela. Ovaj incident je narušio gotovo idiličnu sliku boravka italijanskog okupatorskog garnizona u Rudom.

Isto tako u vrijeme boravka italijanskih okupacionih snaga na području Pljevlja – Čajniče – Priboj –Rudo i Višegrad početkom februara 1943. došlo je do sukoba između pripadnika JVuO i ustaško – muslimanske milicije, uglavnom na području Čajničke opštine, kojoj su tada pripadala i neka od naseljenih mjesta, koja će kasnije ući u sastav opštine Rudo. Ova mjesta, naseljena uglavnom muslimanskim življem postradala su tokom preduzete vojne operacije pripadnika JVuO, koja je imala karakter vojne odmazde za zločine koje su počinili pripadnici muslimanske milicije nad srpskim civilima tokom 1942. posle koje je veliki broj muslimana iz ruđanskog kraja potražio utočište u Sarajevu.

Po kapitulaciji Italije, Rudo se ponovo našlo u vrtlogu ratnih dešavanja. Već 10. septembra u Rudo je ušla jedna motorizovana njemačka jedinica ranga bataljona, koja je kao taoce odmah uzela sve muškarce od 16 do 65 godina i zatvorila ih u džamijski mejtef. Srećom po Ruđane ova njemačka jedinica je napustila Rudo 18. septembra, najvjerovatnije zbog dešavanja u okruženju, jer je već počela ofanzivna operacija JVuO prema Sarajevu. Poslije odlaska Njemaca, u Rudo su ušle jedinice JVuO, koje su prethodno, 12. septembra zauzele Prijepolje, blokirale ostatke italijanskog garnizona u Priboju, a 5. oktobra napavši ustaško-njemački garnizon u Višegradu po prvi put u toku Drugog svjetskog rata oslobodile ovo mjesto. Ovom napadu prisustvovali su i pripadnici anglo-američke vojne misije, koji su izvjestili svoje komande o borbama koje su vodile jedinice JVuO prema Sarajevu.

Krajem oktobra 1943. partizanska 5. divizija sa tri krajiške brigade (1.4. i 10) pod komandom Milutina Morače napala je pozadinu JVuO, čija je glavnina bila pred Sarajevom. Ova divizija napala je 25. oktobra Višegrad, Rudo i Priboj, ugrozivši poziciju Vrhovne komande JVuO koja se tada sa generalom Mihailovićem nalazila na Ravancima nedaleko od Rudog. Partizanske snage su posle višednevnih borbi i obostranih gubitaka potisnule u pravcu Čajetine dijelove Drinskog korpusa i Zlatiborske brigade JVuO, a od Priboja snage Mileševskog korpusa i Pribojske brigade.

Pripadnici Pete krajiške divizije zadržali su se u Rudom sve do 8. decembra 1943. kada su se povukli, prethodno srušivši željezni most na rijeci Limu. Njihov boravak u Rudom biće upamćen po likvidaciji oko 290 ljudi iz Rudog i neposredne okoline i po monstruoznom zločinu izvršenom na očigled Ruđana 6. decembar 1943, kada su prethodno mučene i potom ubijene dvije djevojke i tri muške osobe iz Priboja. Ovaj događaj opisan je u knjizi “ Komentar genocida“, koja je objavljena u Njemačkoj, na osnovu autopsije njemačkog vojnog ljekara, člana ljekarskog tima, koji je izvršio pregled unakaženih leševa 12. decembra 1943. Njemačke jedinice su tada, doduše samo na kratko uspostavile kontrolu u području  Rudog, Višegrada, Pljevalja i Čajniča. Prilikom prodora njemačke kolone iz Čajniča ka Goraždu decembra 1943. stradao je veći broj pripadnika Limskog partizanskog odreda, među kojima i dosta Ruđana mobilisanih za vrijeme boravka krajiških partizana.

Po povlačenju njemačkih snaga iz Rudog, u ovo mjesto su ponovo ušle snage JVuO, koje će se tu zadržati sve do polovine marta 1944. kada su ponovo potisnute prema Zlatiboru od partizanskih snaga jačine dvije divizije, koje su na više mjesta tog proljeća forsirale Lim kod Rudog. Po povlačenju partizana, koji nisu uspjeli da naprave prodor ka Srbiji, u Rudo i okolinu ponovo su prispjele jedinice Drinskog korpusa u čijem sastavu je bila Višegradska brigada JVuO. Ova jedinica kontrolisaće ovo područje sve do 9. januara 1945. kada su Rudo u prolazu ka sjeveru Bosne napustile snage JVuO pod komandom Pavla Đurišića, sa kojima se kretao i veliki broj civila. Sa snagama Pavla Đurišića koje su brojale 9-10.000 vojnika i 5-7000 civila, među kojima je bio i mitropolit Crnogorski Joanikije Lipovac sa oko 60 sveštenika i monaha, krenulo je i pedesetak Ruđana uglavnom pripadnika kulturno-prsvjetne grupe JURAO od kojih se njih 11 nikada nije vratilo u Rudo.

Po odlasku Đurišićevih snaga u Rudo su 14. januar 1945, a ušli pripadnici 5. albanske brigade, koji su po sporazumu Tita i Envera Hodže uzeli učešće u oslobađanju dijela Jugoslavije. Ova jedinica prethodno je 12. januara ušla u Priboj. Tako su početkom 1945. prestala ratna dejstva na području opštine Rudo, koja će ipak i u posleratnim godinama biti poprište obračuna nove vlasti i pripadnika JVuO, koji su se na području ove i susjednih opština skrivali do 1957.

Izvori:
Rudo: spomenica povodom 30-godišnjice Prve proleterske brigade. Međurepublička zajednica za kulturno-prosvjetnu djelatnost sa sjedištem u Pljevljima: Pljevlja, 1971.
Dragoljub Mićović. Zapisi starog Ruđanina, KPD „Prosvjeta“: Rudo, 1997.
Dragoljub Mićović. Zapisi starog Ruđanina 2, CKPD „Prosvjeta“: Rudo, 2001.
Dragoljub Mićović. Zapisi starog Ruđanina 3, CKPD „Prosvjeta“ : Rudo, 2003.
Dragoljub Mićović. Zapisi starog Ruđanina 4, CKPD „Prosvjeta“: Rudo, 2008.
Dragoljub Mićović. Zapisi starog Ruđanina 5, Armon: Beograd, 2013.
Predrag Ostojić. Zarobljavanje Generala Mihailovića. Armon : Beograd, 2010.
Radonja Vešović. Kolona i vidici. 4. jul: Beograd, 1981.

Tekst priredila : Jovana Otsojić